Pertevniyal Valide Sultan Camii
16.06.2019
İskenderpaşa Mahallesinde, Aksaray'da, dört yol ağzında bulunmaktadır. Sultan II. Mahmud’un eşi ve Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Vâlide Sultan tarafından Aksaray Meydanı’nda yaptırılan külliye cami, mektep, türbe, türbedar odası, kütüphane, muvakkithâne, karakol, altı adet çeşme ve yedi adet dükkândan oluşmaktadır. Müneccimbaşından gelen bir tezkerede,20 Ramazan 1285 (4 Ocak 1869) Pazartesigünü dördü on beş dakika geçe eşref-isâat olduğu ve cami temelinin o saatte atılmasılâzım geldiğinin belirtilmesi üzerinehazırlıklar buna göre yapılmıştır. Külliyenin inşaatı 28 Cemâziyelâhir 1285’ten (16 Ekim 1868) 16 Şevval 1287’ye (9 Ocak 1871) kadar 121 hafta sürmüştür. Yirmi dört evrak halinde Topkapı Sarayı Arşivi’nde bulunan külliyenin inşaat defterleri 1867-1871 yıllarına aittir.
Buradaki bilgilere göre bina emini Hüseyin Bey, yardımcısı Hüsrev Bey, kâtibi Sâmi Efendi, vakıf idarecisi Bogos Bey (daha sonra Mihran Bey), Kalfa (mimarı) Serkis (Balyan) Bey, yamağı kardeşi Agop ve Bedros beyler, mermere ve sıva üstüne işlenecek motifleri çizen Oseb Bey ile yamağı Agop (Balyan) Bey’dir. Böylece bazı kaynaklarda mimar olarak İtalyan Montani Efendi’nin gösterilmesinin doğru olmadığı ortaya çıkmaktadır.İki yıl süren istimlâk işleri sonunda toplam 753.865 kuruşharcanmıştır1.
Daha önceleri bu caminin yerinde, H.1182/M.1768 yılında Kocamustafapaşa vakfının kâtibi Hacı Mustafa Efendi tarafından yaptırılan "Hacı Mustafa Efendi Camii" veya "Kâtip Camii" vardı. Bu cami yanmış ve harap halde iken yıktırılmış onun yerine Valide Camii yaptırılmıştır.
Caminin üslûbu ise, Çırağan sarayında olduğu gibi, Gotik üslûbundan Hint mimarîsine kadar, Türk mimarî üslûbu da dahil olmak üzere çeşitli mimarî üslûpların karışımından meydana gelmiştir.
Harimi örten 10 metre çapındaki pantandifli Kubbe, duvarların üstündeki 16 vecihli ve pencereli, yüksek bir kasnağa oturtulmuştur. Kuzeyindeki hünkâr dairesi ve bununla bağlantılı bir mahfil yer almakta, caminin görünümüne hâkim olmaktadır. Kare plânlı bu caminin dört köşesinde Hint mimarîsini andıran birer kule bulunmaktadır2.
Mihrabı sade, mukarnaslı ve salbekli şemseli tepeliği ile klasik formdadır. Aynı sadelikte mermer minberin yan tarafında istiridye motifi görülmektedir. Kürsüsü sekiz köşeli ve oymalı olup mermerdir. Rumili alınlıklar, kıvrık dallar, mukarnas frizi ve kitabeler dışında süslemelerin tamamı karışık ve yabancı üslûptadır. Kalitesiz taşlardan işlenen kabartma süslemelerin çoğu aşınmış, hemen hemen silinmiş durumdadır3.
Kare kaideli, tek şerefeli, iki yanda iki minaresi kesme taştan ve taş külâhlı olup, Hünkâr Kasrının köşelerine yerleştirilerek camiden uzakta kalmışlardır. Sağ minaresi 1988 yılında Vakıflar tarafından tamir ve restore edilen bu caminin minareleri yivli ve şerefe altları sarkıtlıdır4.
İç alanı 1000 m2, avlu ve bahçesinin alanı ise 3000 m2'dir. Caminin avlusuna doğu, batı ve güney olmak üzere üç kapıdan girilmektedir. Güneydeki âbidevi tek kapı kemerinin ortasında tuğra olup, kitabesi de tuğranın altında yeşil zemin üzerine yazılmıştır.
Avlusunda sütunlu çeşmeler manzumesi, Mahmudiye Medresesi'nin yerinde ise Pertevniyal Lisesi bulunmaktadır. Cepheli çeşmenin karşısında bulunan Pertevniyal Valide Sultân'ın türbesi de 1958 yılında sökülerek, avlu içine monte edilmiştir5.
Mezarlığı, musalla taşı ve son cemâat yeri bulunan bu caminin pencereleri ile kubbe arasındaki kasnağında çift sıra mukarnaslı mermer süsleme şeridinin üzerinde bir kitabe kuşağı vardır. Burada celi sülüs hatla"Mülk Sûresi" kabartmalı bir şekilde yazılmıştır.
2007 yılında Vakıflar İdaresince caminin restorasyonuna ve bahçe düzenlenmesine başlanılmış, 2011 yılında cami kısmı tamalanarak ibadete açılmış, bahçe düzenlemesi ise 2014 yılında tamamlanmıştır.
Buradaki bilgilere göre bina emini Hüseyin Bey, yardımcısı Hüsrev Bey, kâtibi Sâmi Efendi, vakıf idarecisi Bogos Bey (daha sonra Mihran Bey), Kalfa (mimarı) Serkis (Balyan) Bey, yamağı kardeşi Agop ve Bedros beyler, mermere ve sıva üstüne işlenecek motifleri çizen Oseb Bey ile yamağı Agop (Balyan) Bey’dir. Böylece bazı kaynaklarda mimar olarak İtalyan Montani Efendi’nin gösterilmesinin doğru olmadığı ortaya çıkmaktadır.İki yıl süren istimlâk işleri sonunda toplam 753.865 kuruşharcanmıştır1.
Daha önceleri bu caminin yerinde, H.1182/M.1768 yılında Kocamustafapaşa vakfının kâtibi Hacı Mustafa Efendi tarafından yaptırılan "Hacı Mustafa Efendi Camii" veya "Kâtip Camii" vardı. Bu cami yanmış ve harap halde iken yıktırılmış onun yerine Valide Camii yaptırılmıştır.
Caminin üslûbu ise, Çırağan sarayında olduğu gibi, Gotik üslûbundan Hint mimarîsine kadar, Türk mimarî üslûbu da dahil olmak üzere çeşitli mimarî üslûpların karışımından meydana gelmiştir.
Harimi örten 10 metre çapındaki pantandifli Kubbe, duvarların üstündeki 16 vecihli ve pencereli, yüksek bir kasnağa oturtulmuştur. Kuzeyindeki hünkâr dairesi ve bununla bağlantılı bir mahfil yer almakta, caminin görünümüne hâkim olmaktadır. Kare plânlı bu caminin dört köşesinde Hint mimarîsini andıran birer kule bulunmaktadır2.
Mihrabı sade, mukarnaslı ve salbekli şemseli tepeliği ile klasik formdadır. Aynı sadelikte mermer minberin yan tarafında istiridye motifi görülmektedir. Kürsüsü sekiz köşeli ve oymalı olup mermerdir. Rumili alınlıklar, kıvrık dallar, mukarnas frizi ve kitabeler dışında süslemelerin tamamı karışık ve yabancı üslûptadır. Kalitesiz taşlardan işlenen kabartma süslemelerin çoğu aşınmış, hemen hemen silinmiş durumdadır3.
Kare kaideli, tek şerefeli, iki yanda iki minaresi kesme taştan ve taş külâhlı olup, Hünkâr Kasrının köşelerine yerleştirilerek camiden uzakta kalmışlardır. Sağ minaresi 1988 yılında Vakıflar tarafından tamir ve restore edilen bu caminin minareleri yivli ve şerefe altları sarkıtlıdır4.
İç alanı 1000 m2, avlu ve bahçesinin alanı ise 3000 m2'dir. Caminin avlusuna doğu, batı ve güney olmak üzere üç kapıdan girilmektedir. Güneydeki âbidevi tek kapı kemerinin ortasında tuğra olup, kitabesi de tuğranın altında yeşil zemin üzerine yazılmıştır.
Avlusunda sütunlu çeşmeler manzumesi, Mahmudiye Medresesi'nin yerinde ise Pertevniyal Lisesi bulunmaktadır. Cepheli çeşmenin karşısında bulunan Pertevniyal Valide Sultân'ın türbesi de 1958 yılında sökülerek, avlu içine monte edilmiştir5.
Mezarlığı, musalla taşı ve son cemâat yeri bulunan bu caminin pencereleri ile kubbe arasındaki kasnağında çift sıra mukarnaslı mermer süsleme şeridinin üzerinde bir kitabe kuşağı vardır. Burada celi sülüs hatla"Mülk Sûresi" kabartmalı bir şekilde yazılmıştır.
2007 yılında Vakıflar İdaresince caminin restorasyonuna ve bahçe düzenlenmesine başlanılmış, 2011 yılında cami kısmı tamalanarak ibadete açılmış, bahçe düzenlemesi ise 2014 yılında tamamlanmıştır.
1.İslam Ansk.TDV.c.34,s.241; F.Amtları, s.122.
2.T.Öz, İst.Câmileri, c.l, s.149; O.Aslanapa O.Devri Minarisi, s.453.
3.O.Aslanapa,O.D.Mimarisi,s.454;E.H.Ethem,Camilerimiz,s.98-99; H.Y.Şahsuvaroğlu,Asırlar b.İst. s.155.
4.F.Amtları, s. 122, O.Aslanapa,D.Mimarisi s.453.
5.FAnıtları, s. 122.
2.T.Öz, İst.Câmileri, c.l, s.149; O.Aslanapa O.Devri Minarisi, s.453.
3.O.Aslanapa,O.D.Mimarisi,s.454;E.H.Ethem,Camilerimiz,s.98-99; H.Y.Şahsuvaroğlu,Asırlar b.İst. s.155.
4.F.Amtları, s. 122, O.Aslanapa,D.Mimarisi s.453.
5.FAnıtları, s. 122.
