Mahmut Paşa Camii
MAHMUT PAŞA CAMİİ
Mollafenari Mahallesi, Mahmutpaşa Mahkeme Sokak 5 numarada bulunmaktdır. Bugün Eminönü'nde kendi adını taşıyan semti, yokuşu ve konağıyla tanınan Mahmud Paşa, İstanbul'un en büyük hemşehrilerinden biridir. Hadîka'daki kayıtlara göre Mahmud Paşa, Hırvat asıllı olup Serhad gazilerinden Mehmed Ağa adındaki bir gazinin kölesiydi. Daha sonra saraya alınmış ve burada terbiye edilmiştir. Tarihçi Ramazan-Zâde'nin belirttiğine göre Kazasker olmuş ve İstanbul'un fethinden sonra Halil Paşa'nın yerine Sadrazamlığa geçmiştir. Kâtip Çelebi'nin bildirdiğine göre H. 872 yılında Karamanoğlu Pir Ah-med'in yenilmesi ve idamı konusundaki suçu nedeniyle Karahisar'da otağı başına yıktırılmıştır. Rumî Mehmed Paşa ve diğer tarihçilerin belirttiklerine göre Mahmud Paşa, Gelibolu Sancağına tayin edilmiş ve H. 873 yılında Eğriboz fethine me mur kılınmış, bu kalenin fethinden sonra H. 877 yılında Akkoyunlulardan Uzun Hasan savaşında bulunması gerekmiş ve ikinci olarak İshak Paşa'nın üzerine Vezir-i Azam olmuştur. Bu seferde gayretleri görülmüşse de diğer hususlardaki eksiklikleri dolayısıyle azl olunmuş ve yerine Gedik Ahmed Paşa vezir olmuştur. H. 878 yılında Edirne yakınındaki Hasköy'de münzevî halde yaşarken Şehzade Sultan Mustafa tarafından, eski bir mesele yüzünden 879 yılında öldürülmüştür1.
Mahmud Paşa Camimin esas binası tek kanatlıdır. 11 ve 10.45 m.lik iki kubbesi vardır. Bunlar Bursa camilerini hatırlatırlarsa da, iki kubbenin de aynı mahiyette olması, birinin medhal ve diğerinin de sekili mihrab olmaması ve aynı seviyede bulunması ile onlardan ayrılır. E.H. Ayverdi şunları söylemektedir: "... ayrıca bu iki esas kütle cenahlara doğrudan doğruya irtibatta olmayıp aradaki 2.45'lik dehlizlerle sağlı sollu ikişer kapı ile merbuttur.Yanlar bu dehlizlerden sonra gelen açık üç eyvandan mürekkeb-tir. Bu suretle kanatlı camilerden bariz bir şekilde ayrılır; bu yanların ne vazifesi olduğu, nasıl kullanılabileceği anlaşılmaz bir keyfiyettir. Bir de yanlarda iki medhal vardır; bu medhaller ne içindir? Cenahlarda ne ikâmet kabildir ne de onlara bir başka vazife atfetmek Mümkündür. Bu değişiklikten başka ön tarafa beş kubbeli bir dehliz eklenmiştir. Bu unsur, Yeşil Camiin karanlık medhaline benzetilebilir. Fakat ondaki medhal yukarıya çıkmak için lâzımdır; burada heyet-i umûmiye ile hiçbir kül teşkil etmez; vazifesi talinin talisidir...
Birşeyler yapmak, camii teferruatlı tutmak istenmiştir amma, hiç de muvaffak olunmuşdur denemez. Nitekim bunun bir ikincisi görülmemiştir"2.
Camiin esas kubbeleri kürevî üçgenlerle duvarlara basar. Dört uçtaki kubbe baklavalı kuşağa oturur. Üç yan kubbesi de yine kürevi üçgendir. Sadece soldan bir tanesi sekiz köşeli bir kaide üzerindedir. " Girişteki dehlizlerin orta kubbesi çapraz tonoz, ortası yuvarlak bir göbek olup içinde 16 dilimli bir tepelik vardır. Tonoz yüzleri beş sıra bade ve yaprakla süslenmiş bulunmaktadır. İki yan da 24 dilimli kubbelerle örtülüdür."3.
Cami Sultan III. Osman zamanında büyük bir tamir görmüştür. Daha sonra XVIII. yüzyılda bütünüyle yenilenen camiin Hünkâr Mahfili H. 1244 yılında Sultan Mahmud tarafından koydurulmuştür. Bütün bunlara rağmen iç kısım aslına bakarak fazla bir değişikliğe uğramamıştır4.
Diş yüzlerdeki değişiklik konusunda E.H. Ay verdi şunları söylemektedir.
"... revak kemer başları, kemerleri ve büyük kapıdan ve minare kaidesinden başka bütün aksamın ve taşların değiştiği görülmektedir. Belki arada tek tük taş kalmıştır. Fakat o arada karışıp gitmektedir. Bu esnada kıble duvarı yüzündeki dış mih-rabların şekli de bozulmuş, kaba bir şekilde yapılmıştır. Revakın mermer direkleri, yerine sağlamları konacağına, pek kaba bir çirkin gömlekle sarılmıştır. Revak kemerleri ve aynaları mermerdir; bunlar ilk yapıdan kalmıştır. Minare 1936 senesine kadar istalaktit şerefeli idi; o sene şimdiki gibi düz yapıldı. Minare kapısı içerdendir"5.
Pek nefis bir eser olan mermer kapı harikulade temiz bir şekilde işlenmiş olup tertibi de üstâdânedir. Kapı kemerlerinin üstünde kitabe ve yanlarda yazılar vardır. Kapı çerçevesinin düzlüğüne sonradan tamir kitabeleri yazılmıştır. Cephedeki her tarafın bütün özellikleri kaybolmuştur6.
Mahmud Paşa'nın türbesi camiin arkasındadır. Sekiz köşeli türbenin alt pencere aynalarının üst başına kadar olan kısmı, köfeki ile yapılmıştır. Üstü ise taş içine gömme çinilerle kaplanmıştır. Kitabesinden anlaşıldığına göre H. 878 /M. 1463 yılında yapılmış olan türbenin her köşesi saçak kornişine kadar yükselen bir çerçeve içine alınmıştır. Bu çerçevenin içindeki sil-meli ikinci çerçeve, biri altta, öbürü üstte bulunan iki pencereyi çevirir. Bu pencereler de birer silme ile çerçevelenmiştir. Alt pencereler dikdörtgen şeklindedir. Sivri kemerli sağır nişlerle sona ermektedir. Yukarıdakiler ise doğrudan doğruya sivri kemerlidir. Böylece gözler biteviyelikten kurtulmakta, birlik içinde değişiklik sağlanmaktadır. Silmelerin ve pencerelerin arasındaki yüzler, alt pencerelerden itibaren taş üzerine firuze ve lacivert renkte kakma çinilerle süslenmiştir7.Ekrem Hakkı Ayverdi, bu türbede olduğu gibi çinili cephelerin nadirliğini belirtiyor ve olanların da başarılı olmadıklarını söylüyor. Gerçekten de Mahmud Paşa türbesi, oldukça güzel ve harikulade bir eserdir. Türbe kapı kitabesi şöyledir:
"Sahib'ül- hayrati Mahmud'ül-hisal menba'ül -eltaf-i memduh'ül'-kemal,
Sadık'üs-sultan-i Mahmaut'ül-kerim Rahe mazluken ila da'in-naim,
Fate merhumen ve tarihu beda- Mate Mahmüdün,Şahiden zahida"
Mahmud Paşa camiinin bir minaresi vardır ve tek şerefelidir. Caminin üst sağ ve sol taraflarında harap bir halde iki çilehanesi vardır.İki bölüm halinde ve düzenlenmemiş mezarlığında Osmanlı saray mensuplarının mezarları bulunmaktadır.
1.Hadika,c.1,191-192.
2.E.H. Ayverdi, Osm. Mim. Fatih Devri III/446.
3.A.g.e., IH/446.
4.A.g.e., III/447.
5.A.g.e., III/447.
6. A.g.e., III/447-448.
7.Suut Kemal Yetkin, İslâm Sanatı Tarihi,J A.Ü. İ.F.Turk Ve İslâm Sanatları Tarihi Enstitüsü yayınları, 1954, s.289.
