Balipaşa Camii
BALİ PAŞA CAMİİ
(Hüma Sultân Camii)
Akşemseddin Mahallesi, Bâlipaşa Caddesi ile Hoca Efendi Sokağı'nın kesiştiği köşede bulunmaktadır.
Cami, kapısı üstündeki II. Bâyezid'in Haremi Hümâyûn Gılmanlarından Hüda-î mahlasını takınan Kenan Bey'e ait olan kitabesine göre, Sultân II. Bâyezid'in Vezirlerinden İskender Paşa'nın damadı Bâli Paşa tarafından yapımına başlanmış, Paşa'nın vefatı üzerine İskender Paşa'nın kızı ve Bâli Paşa'nın zevcesi Hüma Hâtûn tarafından H.910/M.1504 yılında tamamlanmış ve minber de koydurulmuştur. Bazı kaynaklarda ise, Hüma Hâtûn İskender Paşa'nın kızı değil, II. Bâyezid'in kızı olduğu zikredilmektedir1.
Sâi Çelebi Tezkiretü'l-Bünyân'ında Bâli Paşa Câmi'ini Mimar Sinan'ın eserleri cedveline almıştır2. Halbuki Sinan, Yavuz'un devşirmesi olduğuna ve bunun da en erken H.918/M.1512 yılına rastlaması ihtimal dahilinde bulunduğuna göre, Bâli Paşa Câmii'ni Sinan'ın yapması imkânsızdır. Böylece Sinan'ın ancak bir tamir yaptığı veya en geçerli ihtimalle binayı yeniden inşâ ettiği akla gelmektedir3.
Muhtemelen, "Kıyamet-i Suğra" (Küçük kıyamet) adı ile tarihe geçmiş olan H.915/M.1509 depreminde İstanbul'daki bütün yapılar gibi Bâli Paşa Câmii de hasar görmüş ve daha sonra Sinan tarafından esaslı bir onarıma tâbi tutulmuştur. Nitekim Sinan'ın Silivrikapı'daki H.958/M.1551 tarihli Hadım İbrahim Paşa Camii ile Diyarbakır'daki H.980/M. 1572/73 Behrampaşa Camii de bu yapıdan esinlenmiş olduğu açıkça görülmektedir4.
Prof. Semavi Eyice Bey'e göre ise, Bâli Paşa Camiinin yapımı Kanunî Sultân Süleyman(1520-1566) dönemi içinde ve Mimar Sinan'ın ilk mimar olduğu yıllarda ve onun ilk eserleri arasında olmuştur. Bu takdirde cami, H.910/M.1504 yılında değil, H.953/M.1546 yılına doğru yapılmaya başlanmış, Paşa'nın ölümü üzerine zevcesi Hüma Hatun tarafından tamamlanmıştır.
Bâli Paşa Camii, H.1043/M.1633'de yangın geçirmiş, H.1312/M.1894'deki büyük depremde kubbesi ile son cemâat yeri çökmüş, 1918 Cibali-Fatih yangınında bir kere daha harap olmuş ve bir müddet yıkıntı halinde kalmıştır. Cumhuriyet Devrinde Vakıflarca ele alınan câmi'nin kubbesi 1937 yılında betonarme olarak yenilenmiş ve son cemâat yeri ise kubbeleri ile birlikte 1975'de yeniden inşâ edilmiştir5. Vakıflar İdaresince 2007 yılında, geniş bir restorasyon geçirmiş bu onarım esnasında çevre duvaları ve şadırvanı da ilave edilmiştir.
H.953/M.1546 tarihli İstanbul Vakıfları Tahrîr Defterinde 1254 numaradaki Vakfiyesinden bahsedilmektedir6. Ayrıca mahfil kapısı üzerinde çok sanatkârâne onbir satır halinde yazılmış 1592 tarihli Vakfiyede:"Hassa su yolcuları Bölükbaşılarından Hızır Bey Bin Abdullah'ın, Kemal el-Harrat Mahallesinde çeşitli evler, su kuyusu ve fırın vakfettiği denilmektedir."
Bâli Paşa Camii 11.80 m2 çapında bir kubbenin örttüğü kare plânlı harım ile, üzeri beş adet küçük kubbe ile örtülü beş birimli son cemâat yerinden oluşmaktadır. Kuzey, doğu ve batıdaki beden duvarlarına saplanan ikişer ayak ve bunları birleştiren üçer sivri kemer, harîmi üç yönden kuşatan üst kat mahfilini taşımaktadır7.
Duvarları kesme köfeki taşı ile örülmüş olan caminin nispetleri ve son cemâat yeri revakında görülen düşey yivli başlıklar dışında bütün detayları klâsik Osmanlı üslûbuna uygundur. Kuzey batı köşesinde kare plânlı minare kaidesi, kuzey doğu köşesinde de bunun aynı simetriği olan aynı boyutlarda bir merdiven kulesi yer almaktadır.
Mahfile çıkan merdiveni barındıran kulenin üst kesimi çapraz tonozlu bir hücre şeklinde değerlendirilmiştir8.
Kubbe içi nakış ve yazılarla süslenmiş olan caminin minberi mermerden, mihrabı alçıdandır. Ahşap olan kürsüsü, Ayasofya'nın müze olmasıyla oradan geldiği bilinmektedir. Taştan yapılmış tek şerefeli minaresinin gövdesini süsleyen çubuklar, ancak Mimar Sinan ile ortaya çıktığından minaresinde Mimar Sinan'ın sanat izlerini sezmek mümkündür9. İç alanı 300 m2civarında olancaminin avlusu, bahçesi ve haziresi bulunmaktadır.
1.Hadîka, c.l, s.64;T.Öz, 'İst.Câmileri, c.l, s.32,
2.I.A.Yüksel. Osm.Mim II.Bâyezid Y.Selim Devri c.V.s.180, W.Müller Wiener Bildlexikon s.383.
2.I.A.Yüksel. Osm.Mim II.Bâyezid Y.Selim Devri c.V.s.180, W.Müller Wiener Bildlexikon s.383.
2.S.Çelebi, T.Bünyan s.34.
3.İ.A.Yüksel, Osm.Mim. II.Bâyezid-Y.Selim Devri c.V, 181.
4.F.Anıtları s.68.
5.S.Eyice 1st. Minareleri makalesi s.28, Fatih Anıtları s.68.
6.Ö.LBarkan-E.H.Ayverdi. I.V.T.D. s.216.
7.İ.A.Yüksel, Osm.Mim. II.Bâyezid-Y.Selim Devri c.V. s.180.
8.A.g.e., c.V, s. 181.
9.S. Eyice, İst. Minareleri Makalesi s.28.
